درباره مطهری و نوآوری و خلاقیت از دو منظر می توان به تامل نشست:

اول: مطهری ، مظهر خلاقیت: از این نگاه می توان درباره شخصیت فکری، روحی، قلبی و عقلی مطهری داد سخن داد و این مدعا را مدلل نمود که مطهری در فرهنگ اسلامی و شیعی دهه اخیر از مصادیق بارز خلاقیت در اندیشه دینی است و می توان بداعت ذهنی استاد را در میادین مختلف برشمرد.

دوم: تحلیلی برخلاقیت و نوآوری از نگاه مطهری ، که در این قسمت نه از نوآوریهای مطهری، بلکه درباره جایگاه، خاستگاه، ویژگیها، شرایط ، آفات و 5 نوآوری از دیدگاه استاد سخن به میان خواهد آمد ، این زاویه بحث نیز نیاز به تامل مبسوط دارد و در اینجا، از منظر دوم یاد شده، مروری اجمالی بر برخی از مباحث و مسایل مربوط به خلاقیت و شکوفایی از نگاه علامه مطهری می شود:

 1) خلاقیت یکی از استعدادهای بشری:

از نگاه استاد مطهری ، نوآوری و ابتکار را به چهار استعداد دیگر آدمی، یعنی استعداد (علمی و حقیقت جویی) ، استعداد اخلاقی، استعداد دینی و استعدادعقلی هنری ( زیبایی شناختی) می بایست افزود. بر مبنای این استعداد انسان، آفریننده ، مبتکر و مبدع آفریده شده و از جمله چیزهایی است که هر کس این را داراست و از آن لذت می برد قدرت ابداع و ابتکار و نوآوری است. ( مطهری ، 1377، تعلیم و تربیت ، ص 9

-68 ) در جای دیگر استاد، بدون اینکه مستقیما به مسئله خلاقیت اشاره کنند، در میان خواص و ویژگی های حیات و در تبیین آثار جامعه زنده ، خاصیت حیات را در دو نکته زیر می دانند: اول: آگاهی و دوم جنبش .

از این نگاه، انسان به هر نسبت که آگاهی بیشتری دارد، حیات بیشتری دارد و به هر نسبت که تحرک و جنبش بیشتری دارد، حیات بیشتری دارد. ( مطهری ، 1381، ص 2-21) . با این وصف از آنجا که لازمه خلاقیت و نوآوری اولا، آگاهی و ثانیا، جنبش ، تحرک و پویایی است، از این رو می توان اینگونه نیز استنتاج نمود که خلاقیت، نوآوری و شکوفایی از آثار، خواص و ویژگیهای حیات فردی و اجتماعی بوده و جامعه بدون خلاقیت و نوآوری جامعه مرده است.

 2) نوآوری و جسارت:

در آثار استاد مطهری از جمله نکات قابل توجه آن است که نوآوری و خلاقیت به تعبیری نیاز به خط شکنی و جسارت روحی دارد و از این رو کار هر فرد، عالم و سخندانی نیست. زیرا مقابله با جمود و تحجر که نقطه مقابل خلاقیت و شکوفایی است، امر سهل و بدون هزینه ای نیست و کثیری از آدمیان در صورت آگاهی از وجود مشکل، جسارت مبارزه با خرافه ها را ندارند. ایشان از جمله به خاطره « مرحوم فلسفی» اشاره دارند که قبل از او وعاظ برای سخنرانی از بلندگو بهره نگرفته و حتی واعظی از آن به عنوان «بوق شیطان» یاد می کرد و ایشان اول کسی بود که حاضر گردید از این وسیله بهره گیرد و از آن مرحوم نقل می نمودند که « نمی دانید چه بازی سر من درآوردند.» ( مطهری ، 1377، اسلام و مقتضیات ف ص 197) و خود استاد نیز که متعاقب چاپ کتاب « مسئله حجاب» مورد هجمه مقدس نمایان قرارگرفته و وقتی به ایشان درباره طرح مسئله بردگی و امکان تعمیم آن به موارد مشابه ای چون خدمتکاران در این کتاب خرده می گیرند، استاد پاسخ می دهند. من خودم قبل از نشر این کتاب با برخی از مراجع صحبت کردم و دیدم باطنا همه موافقند، ولی از امثال شما بیم دارند. فایده امثال این کتاب این است که امثال من، چوب امثال شما را می خوردند، اما بعد راه برای فقها باز می شود و آزادانه فتوای خود را ذکر می کنند.( مطهری، 1367، ص 3-42)

3) آفات استعداد خلاقیت و نوآوری:

گرچه نوآوری و خلاقیت از ویژگیهای آدمی است و بلکه از اوصافی است که ریشه در خالقیت خدا دارد، زیرا از سویی خداوند خالق است و هستی مخلوق او و از سوی دیگر حداقل در سطح زمین، آدمی جانشین خدا است( سوره بقره، آیه 30) و از این رو می تواند خلاق باشد و بیافریند. ولی آفرینندگی بشر احتمال این آسیب را دارد که درجهت گیری به سوی مثبت یا منفی، بالا و یا پایین ، جلو و یا عقب باشد و از این رو به تعبیر استاد در هر زمان ما می توانیم مصلح و یا مرتجع داشته باشیم. پس گرچه خداوند به انسان قدرت داده است تا نقشی را که در دنیا وجود ندارد، بیافریند، اما بشر به همین دلیل که می تواند جلو برود، یعنی آزادی عمل به او داده شده ومختار آفریده شده، می تواند به عقب برگردد. بنابراین امکان انحراف در بشر وجود دارد. پس نمی شود قبول کرد که روی هر چه که در زمان پدید آمده و پدیده قرن است وجدید نامیده شده، اسم تجدد گذاشته شود وگفت خوب است. ( مطهری، 1377، اسلام و مقتضیات، ص 8-186) نتیجه آنکه صرف نوآوری ممدوح نیست، بلکه باید خلاقیت و شکوفایی در جهت غایات مثبت، سازنده و ارزشی باشد.

 4) راهکارهای نوآوری و شکوفایی:

اگر آدمی ابعاد سه گانه جسمی،قلبی و عقلی دارد، در هر سه بعد یاد شد می تواند استعدادهایش را شکوفا نماید و به نوآوری برسد. پرورش جسم ( نه تن پروری)، پرورش قلب و پرورش عقل. در ابعاد سه گانه فوق الذکر، نوآوری و شکوفایی عقلانی از جمله نیازهای اساسی جامعه ما است که گاه از این نیاز به ایجاد «جنبش نرم افزاری» و « نهضت تولید علم» ، نیز یاد می شود.

استاد مطهری از جمله راهکارهای نوآوری عقلی را آزاد نمودن عقل از عادات اجتماعی برشمرده و می گویند: قرآن اساسش بر مذمت کسانی است که اسیر تقلید و پیروی از آبا و گذشتگان هستند و تعقل و تفکر نمی کنند تا خودشان را ازاین اسارت آزاد بکنند. راهکار دیگر مورد تذکر ایشان آزادی از حکومت عدد و ملاک بودن اکثر و اکثریت است. می گویند: نباید انسان اینجور باشد که ببینید اکثر مردم کدام راه را می روند. همانطور که انسان طبعا به سوی تقلید از دیگران کشیده می شود، طبعا به سوی اکثریت نیز کشیده می شود و قرآن مخصوصا همان چیزی را که انسان طبعا به سوی آن کشیده می شود، انتقاد می کند. از راهکارهای دیگر آن است که حالت روح را باید خیلی ملاحظه نمود. زیرا قلب اگر مورد اکراه و اجبار قرار بگیرید کور می شود. عبادت هم اگر بر روح انسان جنبه زور و تحمیلی داشته باشد علاوه براینکه اثر نیک نمی بخشد، بلکه اثر سوء نیز می بخشد.

استاد توضیح می دهند که عامل ترس، عامل رشد و پرورش دادن استعدادهای عالی نیست. ولی عامل جلوگیری از رشد استعدادهای پست و پایین و عامل جلوگیری از طغیانها است. ( مطهری، 1377، تعلیم و تربیت، ص 69-46) و نهایتا هم از تلازم عقل و علم سخن به میان آوردند و تمثیل زیر را مطرح می کنند: اگر انسان تفکر کند، ولی اطلاعاتش ضعیف باشد، مثل کارخانه ای است که ماده خام ندارد یا ماده خامش کم است، قهرا نمی تواند کار بکند، یا محصولش کم خواهد بود. اگر کارخانه ماده خام ( علم) زیاد داشته باشد، ولی کار نکند، باز فلج است و محصولی نخواهد داشت.(همان منبع، ص 45)

حاصل آنکه انسان از سوی خالق هستی و از سوی کسی که مبدع آسمان و زمین است، استعداد نوآوری را دارد، ولی به جهت گرایش ناسوتی اش ممکن است به گمراهی رود. از این رو از سویی باید تلاش کند که سنتهای غلط را بشکند. عادات ناصواب را نپذیرد، از تخصص همواره بهره مند گردد و ... ولی از سوی دیگر در مسیر درست و غایات مطلوب گام بردارد، تا محصول و نتیجه خلاقیتش برای خود، جامعه و طبیعت مفید افتد و سرمنشأ تمدن و دستاوردهای عظیم بشری گردد